By Amio Cajander [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia Commons

Komisja Europejska opublikowała raport „The Knowledge Future: Intelligent policy choices for Europe 2050” opracowany przez grupę ekspertów ds. foresightu transformacji europejskiego systemu wiedzy kierowaną przez Richarda Hudsona. Wśród ekspertów był przewodniczący The Millennium Project, Jerome C. Glenn, którego gościliśmy w Polsce w lutym.

Postaramy się przybliżyć raport, formułujący rekomendacje odnośnie kierunków polityki europejskiej w zakresie rozwoju nauki i innowacyjności, które pozwolą Europie:

  • Stworzyć warunki, w których możliwa będzie kapitalizacja wyników badań i innowacji
  • Osiągnąć doskonałość w przełomowych badaniach podstawowych
  • Wzmocnić zaangażowanie międzynarodowe poprzez dyplomację naukową

Niniejszy artykuł prezentuje szczegółowy przegląd metody oraz rezultatów pracy przedstawionych w raporcie.

Metodologia

Ramową koncepcją systemu wiedzy, wokół której zbudowano raport jest Model Trójkąta Wiedzy, gdzie nauka, odkrycia i innowacje łączą się i wzajemnie uzupełniają. Wierzchołkom trójkąta odpowiadają następujące układy:

Nauka – Odkrycia – Innowacje

Edukacja – Badania – Innowacje

Naukowcy – Badacze / Specjaliście R&D – Przedsiębiorcy

Te trójkąty wiedzy będą w nadchodzącym trzydziestoleciu definiować podstawy dobrobytu, pracy, wzrostu gospodarczego i – przy sprzyjających warunkach – postępu społecznego. Autorzy określili obecny stan tak rozumianego systemu wiedzy w Europie oraz wykorzystując podejście foresightowe zidentyfikowali główne trendy, które ich zdaniem będą nań wpływać w nadchodzących dekadach oraz określili dwa przykładowe scenariusze: jeden pozytywny i jeden negatywny. Przy danej dynamice trendów, scenariusze mogą się zrealizować w perspektywie 2050 roku, w zależności od tego, jaki kierunek polityki obejmie w tym zakresie UE. Na tej podstawie określono preferowane kierunki działań polityki europejskiej.

Autorzy opierali się na szeregu wcześniejszych badań foresightowych prowadzonych pod auspicjami Komisji Europejskiej i OECD.

  1. Forward Visions on the European Research Area (VERA)
  2. Research and Innovation Futures 2030 (RIF);
  3. Work on the Future of Higher Education
  4. Higher Education in the context of globalization;
  5. Higher Education in the context of demographic changes

Ponadto przeprowadzono szereg paneli dyskusyjnych w gronie ekspertów akademickich, analityków prawa i przedstawicieli sektora prywatnego. Dzięki temu, panele pokryły tematycznie wszystkie istotne dla rozwoju dziedziny: ekonomię, informatykę, edukację, naukę i politykę innowacyjności, foresight, dziennikarstwo i inne. Tak przeprowadzony projekt był podstawą przedstawionej w raporcie diagnozy.

Diagnoza

Po pierwsze, zdaniem autorów raportu, luka innowacyjna między Europą a nowymi graczami: Chinami, Koreą Południową i Indiami rośnie. Szczególnie odczuwalna jest luka innowacyjna w zakresie niedostatecznej podaży innowacji w kluczowych obszarach: zmian klimatycznych, bezpieczeństwo energetycznego, bezrobocia i rosnącego rozwarstwienia dochodów oraz ekspozycji na warunki niebezpieczne dla zdrowia i życia.

Przyczyną tego stanu jest fragmentacja trójkątów wiedzy na obszarze UE. Istnieją powiązania między uczelniami, instytucjami badawczymi, agencjami i przedsiębiorcami, jednak są to setki pojedynczych inicjatyw o bardzo zróżnicowanej jakości i skali działania, a nie system ogólnoeuropejski. Ponadto, instytucje w poszczególnych państwach członkowskich przedstawiają bardzo zróżnicowany poziom i podejście do nauki. Cechy wspólne dla krajów członkowskich to rosnące współzależności, wysoka mobilność naukowców, chęć rozwiązywania globalnych problemów, rosnące zainteresowanie polityków sferą nauki oraz rosnące zainteresowanie opinii publicznej. Sprzyja to urynkowieniu uniwersytetów. Czy ono jednak samo w sobie pomaga w rozwiązywaniu problemów naszej cywilizacji?

Wśród czynników sukcesu liderów europejskich innowacji autorzy raportu wymieniają dużo zróżnicowanych ekosystemów innowacyjnych, zachęty do współpracy między instytucjami badawczymi, edukacyjnymi i biznesem, siłę stojących za nimi gospodarek krajowych i dynamicznie współpracujące z nauką przedsiębiorstwa, jak również duże finansowanie R&D ze środków publicznych, otwarte rynki, dobrze wykształconych inżynierów i naukowców i wysoki poziom szkolnictwa. Jak widać, urynkowienie uniwersytetów to tylko warunek wstępny do ożywienia dynamiki w trójkątach wiedzy.

Trendy kształtujące przyszłość w raporcie „Przyszłość wiedzy”

Autorzy przyjęli, że w kolejnych 35 latach rozwijać się będą trzy podstawowe trendy, o zasadniczym znaczeniu dla europejskiego systemu wiedzy:

Globalizacja

Pierwszy z nich to globalizacja – rozumiana jako rosnące zależności pomiędzy rynkami regionalnymi przy zachowaniu dużej konkurencji w skali globalnej i paradygmatu szybkiego rozwoju gospodarczego. Narastająca globalna konkurencja i zasobność krajów niżej rozwiniętych sprawią, że na znaczeniu zyskiwać będą ograniczenia zasobowe i populacyjne

Zmiany demograficzne

W skali globalnej przewidywany jest dalszy wzrost populacji, do ok. 9,6 miliardów ludzi w 2050 roku. Większość z tego wzrostu przypadać będzie na ośrodki miejskie w krajach rozwijających się. Stąd wypłynąć ma wzrost wielkości i znaczenia aglomeracji miejskich jako centrów rozwoju, ale również szybsze zużycie zasobów i presja na środowisko naturalne. W Europie: zmiany demograficzne przyniosą starzejące się społeczeństwo, wzrost roli kobiet, mniejsze rodziny (w tym modele bezdzietne: single i DINKS) oraz zmianę norm społecznych: rosnącą chęć pracy na rzecz zmiany świata na lepsze, chęć do samozatrudnienia, wyższa wolę współpracy niż konkurencji, a także preferencje dla elastycznego czasu pracy.

Postęp technologiczny.

Autorzy raportu „Przyszłość wiedzy” przyjęli optymistyczne założenie, że postęp będzie co najmniej równie szybki jak do tej pory, o ile nie szybszy. Uznali, że duże znaczenie będą mieć w przyszłości szybko pojawiające się i rozwijające dysruptywne technologie.

Scenariusze

Scenariusze w raporcie „Przyszłość wiedzy” stanowią jedynie dwa przykłady wizji przyszłości, które służą zilustrowaniu wyzwań dla Europy, ukazaniu znaczenia decyzji politycznych oraz wskazaniu, jakie przed jakimi wyborami będziemy stawać. Nie są to ani warianty wyczerpujące wszystkie możliwości, ani opcje najbardziej prawdopodobne.

Scenariusz optymistyczny: Europa 2050 odnosi sukces

Europa jest silna i odnosi sukcesy w globalnym technologicznym wyścigu szczurów. Jej uniwersytety i ośrodki badawcze cieszą się renomą, a firmy są bardzo innowacyjne i konkurencyjne w skali świata. Miasta rozwijają się w sposób zrównoważony i nieszkodzący środowisku (eco-smart). Dzieje się to jednak kosztem utrzymującego się szybkiego tempa życia mieszkańców kontynentu, konieczności nieustannych zmian kompetencji zawodowych i podnoszenia własnych kwalifikacji w tempie szybszym niż obecnie. Wysoka elastyczność i niepewność zatrudniania wymaga równoległego zaistnienia innowacji o charakterze społecznym, w tym rozwinięcia systemu wsparcia społecznego, które pomocne będzie ludziom znajdującym się w okresie przejściowym (zmiana pracy, przekwalifikowanie). Dlatego mimo, że określony jako optymistyczny, to dla Europejczyków taki scenariusz może okazać się dość ponury.

Podstawowe elementy scenariusza:

  • Zjednoczona Europa o silnych regionach – Unia musi przetrwać, gdyż potrzebna jest ogólnoeuropejska forma koordynacji polityki naukowo rozwojowej. Zapewnia to silną pozycję wobec innych regionów świata oraz korporacji międzynarodowych (ściągalność podatków) oraz finansowanie kluczowych dziedzin nauki i rozwoju pozwalające zachować kontrolę nad tworzonymi przez nie innowacjami. Rozwój regionalny pozwala na równi korzystać wszystkim członkom wspólnoty z osiągnięć Europy i zapobiega powstawaniu napięć wewnątrz Wspólnoty. Duże jest też znaczenie regionów dla rozwoju aglomeracji miejskich, istotnych przy zidentyfikowanych trendach.
  • Silne ośrodki naukowe, nauka obywatelska – balans pomiędzy badaniami scentralizowanymi i rozproszonymi. Wiodąca rola Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych. Nauka otwarta jest dla wszystkich. Idee generowane nie tylko przez zawodowych naukowców, ale także obywateli-hobbystów.
  • Szybko zmieniające się ekosystemy innowacji, rozwój nowych możliwości – otwarty charakter innowacji, elastyczne i złożone sieci powiązań i współpracy, kreacja idei przez różne podmioty sprzyjają szybkiemu przepływowi wiedzy i efektom synergicznym. Projekty o szczególnym znaczeniu dla dobra publicznego wspierane są finansowaniem ze środków publicznych; dominują elastyczne formy zatrudnienia wymagające programów wsparcia i solidarności społecznej; rozwijają się innowacje społeczne.
  • Kształcenie ustawiczne – zmieniające się otoczenie i zawody wymagają ciągłych powrotów na ścieżkę kształcenia. Edukacja jest bardziej dostępna – w tym w formie on-line i/lub gier edukacyjnych.

Scenariusz pesymistyczny: Porażka Europy 2050

To scenariusz, w którym realizuje się pesymistyczna wizja Karola Marksa. Za rozwojem technologicznym następuje gwałtowna automatyzacja pracy, a dominującą rolę w Europie odgrywają właściciele kapitału, w tym przede wszystkim duże korporacje międzynarodowe. Rola Unii Europejskiej i poszczególnych państw członkowskich stale maleje. Kontrolę nad systemem wiedzy przejmują korporacje, panuje wysokie bezrobocie, a poziom nierówności społecznych jest największy w historii i stale się pogłębia. Rosną więc napięcia społeczne na tle majątkowym i narodowościowym, poparcie zyskują ruchy nacjonalistyczne i separatystyczne.

Podstawowe elementy scenariusza:

  • Fragmentacja Europy – automatyzacja pracy, bezrobocie strukturalne, intensyfikacja rolnictwa i degradacja środowiska naturalnego w celu uniezależnienia się od importu spoza Europy. Rosnące w siłę ruchy nacjonalistyczne i separatystyczne. Powolny rozpad Unii Europejskiej włączając w to ograniczenie swobody przepływu towarów, ludzi i usług. Duże nierówności rozwojowe wewnątrz UE.
  • Wiodąca rola korporacji, malejące znaczenie MŚP – wiedza jest źródłem przewagi konkurencyjnej korporacji, chronionym i przekładanym na zyski finansowe; Ochrona własności intelektualnej jest zachowana i zaostrzona.
  • Biedne, słaba i sfragmentaryzowane instytucje badawcze – instytucje i rządy nie poradziły sobie ze zmianą modeli finansowania wymuszoną przez tendencje rozwoju otwartej nauki. Spada finansowanie publiczne i zwiększa się zależność uniwersytetów od korporacji. Państwa nie mają kontroli nad innowacjami o dużym znaczeniu publicznym, dostępu do wyników badań w tych obszarach zazdrośnie chronią korporacje.
  • Edukacja dla wybranych – kryzys instytucji naukowych sprawia, że podaż nie zaspokaja popytu na edukację, a inicjatywy prywatne są dostępne jedynie dla wybranych. Wykształcenie staje się czynnikiem utrwalającym i pogłębiającym nierówności między grupami społecznymi.

Rekomendowanie kierunki polityki europejskiej

Opracowane scenariusze podkreślają znaczenie aktualnych wyborów politycznych UE dla długoterminowej przyszłości. Wskazują, że polityką Unii kierować powinny trzy podstawowe zasady:

  • Otwartość
  • Skłonność do eksperymentowania
  • Kooperacja

Ich realizacja ma być niezbędna do przeciwstawienia się trzem zagrożeniom:

  • Bezrobociu strukturalnemu i rosnącym nierównościom
  • Niedofinansowaniu uniwersytetów i instytucji badawczych
  • Kryzysowi umiejętności.

Autorzy raportu „Przyszłość oparta na wiedzy” przedstawiają też swoje szczegółowe rekomendacje polityczne zebrane w trzech obszarach.

Po pierwsze, otwarty europejski system wiedzy

Europa musi wyjść poza dotychczasowe inicjatywy otwartego dostępu i otwartej nauki, więc potrzebne jest zupełnie nowe podejście do kształcenia, rynku, infrastruktury oraz własności intelektualnej. Składają się na nie:

  1. Inwestowanie w infrastrukturę naukową. Eksperymentowanie z różnymi modelami finansowania. Promowanie infrastruktury otwartej dla celów edukacji i kształcenia na różnych poziomach, innowatorów, nauki obywatelskiej
  2. Promocja otwartego dostępu do danych i umiejętności pracy z danymi. Budowanie zainteresowania obywateli nauką. Promocja uczestnictwa obywateli w programach naukowych i rozwój systemów oceny nauki obywatelskiej. Wsparcie modeli crowdfundingowych
  3. Utworzenie Europejskiej Przestrzeni Wiedzy (EKS) – gromadzących pozyskaną dzięki finansowaniu publicznemu wiedzę przydatną w rozwiązywaniu problemów społecznych pochodzącą ze wszystkich dziedzin i placówek europejskich. Przestrzeń funkcjonować powinna on-line i zapewniać wszystkim otwarty dostęp. Pozwoli to na otwartą dyskusję, wymianę idei i dochodzenie do porozumienia w sprawie najlepszych rozwiązań napotykanych problemów
  4. Przemyślenie kwestii własności intelektualnej – przeprowadzenie szerokiej debaty na temat roli własności intelektualnej w gospodarce i rozwoju. Poszukiwanie nowych rozwiązań.

Po drugie, elastyczność i eksperymenty w innowacjach

Swoboda tworzenia nowych modeli biznesowych i społecznych ma być oparta o:

  1. Wykorzystanie procesów urbanizacyjnych w celu tworzenia regionalnych eko-systemów innowacji. Wsparcie dla trójkątów wiedzy tworzących się w danych ośrodkach miejskich. Promowanie współpracy między różnymi instytucjami
  2. Wsparcie autonomii uniwersytetów. Wzmocnienie ich niezależności poprzez zapewnienie zdywersyfikowanych źródeł dochodów związanych ze zróżnicowaną działalnością (np. współpraca z biznesem, rozwój nowych sposobów uczenia, badania podstawowe, edukacja, itd.)
  3. Stymulacja eksperymentów w gospodarce i społeczeństwie: określanie wyzwań, nagradzanie za rozwiązania sprzyjające realizacji długofalowych celów UE. Wsparcie platform crowdfundingowych oraz wsparcie dla fundacji i organizacji charytatywnych
  4. Promowanie eksperymentalnych podejść do polityki społecznej i środowiskowej. Np. realizacja inicjatywy mającej na celu znalezienie sposobu przejścia od paradygmatu wzrostu gospodarczego do paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Wsparcie funduszy regionalnych, nowego podejścia do analiz ekonomicznych, nowych wskaźników dobrobytu, etc.

Po trzecie, kooperacja wewnątrzunijna

Można wzmocnić znaczenie instytucji unijnych jako organów koordynujących kierunki polityki Unii Europejskiej, regulacje wspólnotowe oraz wsparcie dla europejskiego systemu wiedzy. Powinno to doprowadzić do:

  1. Utworzenia wspólnego rynku wiedzy – Europejskiego Obszaru Badań (ERA). ERA potrzebuje dużego finansowania ze środków publicznych, infrastruktury badawczej związanej ze specjalizacją regionalną i pola do ograniczonej do rozsądnego poziomu (nieblokującej współpracy, gdzie jest potrzebna) konkurencji między badaczami i instytucjami naukowymi
  2. Połączenie polityki wiedzy z polityką spójności społecznej i społecznego dobrobytu, aby przeciwdziałać bezrobociu i zapewnić partycypacją społeczną w korzyścią związanych z postępem technologicznym.
  3. Przekształcenie Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych w podstawową instytucję ERA. ERC powinna stać się naukowym hubem Europy.
  4. Wspieranie wysiłków odnośnie uaktualniania programów edukacyjnych i programów certyfikacji, aby odpowiadały potrzebom rynku szybko zmieniających się zawodów. W tym w szczególności wspieranie modułowych programów nauczania, interdyscyplinarności i indywidualnych toków nauczania
  5. Wyznaczenie Wielkich Projektów na rok 2050 służących poradzeniu sobie z palącymi problemami współczesności
  6. Wyznaczenie ambitnych celów globalnych i propozycji rozwiązań globalnych problemów opierając się na rezultatach badań europejskich

Po czwarte, adekwatne finansowanie i baza podatkowa

Edukacja, badania i innowacje wymagają dużych nakładów, a ze względu na ich znaczenie dla dobra publicznego, nakłady te powinny być ponoszone w znacznym stopniu ze środków publicznych. Wymaga to zabezpieczenia w budżetach środków na ten cel. Ważna jest tu m.in. walka z unikaniem podatków przez korporacje i bogate osoby. Europejska polityka budżetowa powinna być powiązana z polityką naukową – na tle raportu nie ulega wątpliwości, że globalna konkurencyjność i atrakcyjność europejskiego projektu zależy w dużej mierze od wzmocnienia i zachowania przewagi w dziedzinie nauki i innowacyjności.

Kompletny raport „Przyszłość oparta na wiedzy” w języku angielskim można znaleźć na stronie Komisji Europejskiej.