Aby odpowiedzieć na pytanie, czym są megatrendy – i lepiej uchwycić ich istotę, ucieknijmy się do krótkiego porównania.

Spójrzmy na megatrendy jak na prądy oceaniczne – takie jak na przykład potężny, choć ze sporym prawdopodobieństwem słabnący Golfsztrom czy peruwiański Prąd Humboldta, wysuszający wybrzeża Ameryki Południowej.

  • Z jednej strony, prądy morskie są wielkimi, niemal niezmiennymi ruchami wód sterującymi klimatem Ziemi. Kształtują warunki przyrodnicze i zjawiska pogodowe na lądach, mają nieoceniony wpływ na funkcjonowanie fauny i flory oceanicznej – a co za tym idzie: wpływają również na życie człowieka.
  • Z drugiej strony, prądy oceaniczne same są wywołane występowaniem określonych czynników – wiatrów stałych, różnic temperatur, zasolenia wody oraz ruchem obrotowym Ziemi. Również antropogeniczna zmiana klimatu ma wpływ na słabnącą cyrkulację wód na morzach i w oceanach, będącą warunkiem utrzymania dotychczasowego systemu planetarnego.
  • znaczeniu prądów morskich przekonani są nie tylko żeglarze, potrafiący dobrze wykorzystać cyrkulację oceaniczną, przybrzeżne prądy, pływy czy warunki pogodowe i podjąć właściwą decyzję o przebiegu rejsu. Również peruwiańscy rybacy dostrzegają zmiany w połowach, w zależności od temperatury wody niesionej przez Prąd Humboldta. Zaś badacze klimatu potwierdzają ich obserwacje, od lat opisując wpływ zjawiska El Niño, powodującego odwrócenie kierunku wiatru wiejącego nad Pacyfikiem, a co za tym idzie – odwrócenie kierunku prądów oceanicznych, gdy prąd wody ciepłej i ubogiej w składniki odżywcze zastępuje żyzne wody chłodne.

Kończąc to porównanie, warto zauważyć, że w wielu miejscach na Ziemi następuje przecięcie prądów oceanicznych. Podobnie megatrendy – choć w opisie traktujemy je w sposób rozłączny, one także przecinają się, oddziałują na siebie i potencjalnie wzajemnie wzmacniają.

Definicja megatrendu

Megatrendy możemy opisać jako złożone zjawiska w skali makro, napędzające zmiany o szerokim, globalnym i ponadregionalnym zasięgu, zachodzące w różnych sferach – zarówno społecznej, ekonomicznej oraz politycznej, jak i środowiskowej i technologicznej.

Megatrendy rozpatrujemy zarówno w odniesieniu do życia i aktywności człowieka, jak i mechanizmów oraz ograniczeń planety, na której żyjemy. Czynimy tak, ponieważ – co staje się oczywiste – rosnące potrzeby oraz idąca za nimi działalność człowieka nie pozostają bez wpływu na stan środowiska oraz klimat Ziemi.

Megatrendy są narzędziem opisu kierunków i charakteru możliwych zmian. Choć formują się powoli – przez dekady czy nawet stulecia – cechują się stabilną w czasie trajektorią, mają znaczący i szeroki wpływ na działania człowieka, a także jego otoczenie. Są to długoterminowe, makroekonomiczne i geostrategiczne siły o głębokich i zróżnicowanych implikacjach, kształtujące świat i możliwe przyszłości.

Megatrendy nie są zjawiskiem samoistnym i zdeterminowanym. Choć cechują się pewną stałością, zależne są od działalności i decyzji człowieka. To nasz gatunek generuje opisywane zjawiska, więc i my możemy je wzmocnić lub zatrzymać, a także łagodzić skutki już nieodwracalnych procesów. Oczywiście barierą zmian jest skala, w której ewentualne zmiany muszą zajść, by wpłynąć na rozwój bądź zahamowanie trendu.

Megatrendy, choć najczęściej mają zasięg globalny, decydują nie tylko o przyszłości świata, lecz także – bezpośrednio i pośrednio – wpływają na przyszłość Polski. Choć wpływ naszego kraju – czy któregokolwiek pojedynczego państwa – na megatrendy pozostaje niewielki, tak społeczeństwo, jak i rządzący muszą brać je pod uwagę, kształtując swoje potrzeby, działania i formułując strategie na przyszłość.

Po co nam megatrendy?

Odpowiedź na wyzwania, o których informują nas megatrendy, jest kluczowa nie tylko dla rozwoju, lecz także (i coraz częściej) dla samego przetrwania – nie tylko w branży biznesowej, na rynku pracy, ale również w polityce, w systemie międzynarodowym czy na planecie, na której obecnie żyjemy. Udana adaptacja do zmian, czy nawet wykorzystanie szans, które dają obecnie kształtujące się i rozwijające trendy o dużej skali, stają się warunkiem jakkolwiek rozumianego sukcesu. Brak adaptacji stwarza egzystencjalne zagrożenia dla społeczeństwa oraz jednostek. Co grosza dla decydentów, trendy mają różnorodne skutki i wymagają osobnych oraz możliwie kompleksowych działań zaradczych – tak w wymiarze globalnym, jak i lokalnym.

Nie tylko pandemia i narastające konsekwencje zmian klimatu pokazują, że ignorowanie sygnałów zmian i ostrzeżeń formułowanych dzięki narzędziom foresightowym ma trudno mierzalne skutki. Także nieprzemyślany rozwój sztucznej inteligencji oraz innych złożonych technologii, źle prowadzona urbanistyka w sytuacji wzmożonych ruchów ludności i ograniczonych zasobów i utraty bioróżnorodności czy też nieumiejętne zaadresowanie wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństw grożą chaosem i konfliktami społecznymi.

Czym charakteryzuje się „paradygmat megatrendowy” w myśleniu o przyszłości?

  • nie są wyabstrahowane z kontekstu historycznego – dane historyczne są podstawą do wyznaczania trendów
  • nie są prostą ekstrapolacją układu przeszłych zdarzeń – badamy czynniki wpływające na trajektorię megatrendu, mogące go wzmocnić, utrzymać bądź zamałać
  • nie są deterministyczne – megatrend nie pokazuje, jaka będzie przyszłość, ale jaka może być, co pozwala zidentyfikować wydarzenia, których chcielibyśmy uniknąć
  • przedstawiają perspektywę globalną – dzięki temu w analizie pozwalają wyjść poza wąską perspektywę państwa czy lokalnego kręgu kulturowego
  • są wrażliwe na kontekst regionalny oraz lokalne zmienności – megatrend nie ignoruje lokalności, kosztem wielkich procesów o zasięgu globalnym – lokalność jest źródłem zmienności oraz istotnym czynnikiem wpływu na trajektorię megatrendu
  • ułatwiają kategoryzację i systematyzację słabszych i lokalnych trendów
  • charakteryzują się wielowątkowością – megatrendy ilustrują długie trwanie, ukazują procesy, zjawiska oraz ich aspekty w różnych epokach oraz miejscach; pozwalają również na integrowanie danych z wielu sfer aktywności człowieka
  • są ilustracją procesów, możliwych zmian oraz spektrum możliwości
  • pozwalają na identyfikację obszarów niepewności z perspektywy interesariuszy
  • są narzędziem do rozwijania wyobraźni w myśleniu o przyszłości – przedstawiają gotowy materiał, będący podstawą do kolejnych analiz
  • są krokiem do konstruowania modeli przyszłości, takich jak scenariusze przyszłości

Plusy posługiwania się megatrendami

  • dobry wstęp do myślenia o przyszłościach w skali makro
  • szerokie spojrzenie ponad trendy, które mogą okazać się efemeryczne bądź jedynie bez wpływu na rozwój zjawisk
  • pomoc w antycypowaniu zmian, lepszym zrozumieniu możliwości, które mogą pojawić się w przyszłości
  • rozwijanie kompetencji foresightowych oraz futures thinking
  • systematyzują fragmentaryczną czy specjalistyczną wiedzę

Minusy posługiwania się megatrendami

  • nie są wrażliwe na perspektywę mikro – mimo iż megatrendy powinny uwzględniać perspektywę pojedynczych grup i mogą być używane przez pojedyncze podmioty i jednostki jako punkt wyjścia do planowania i budowania strategii – nie ma w nich miejsca na przyjrzenie się indywidualnym historiom, tożsamościom oraz interesom grup mniejszościowych
  • są podatne na stronniczość – dominację perspektywy dużych aktorów
  • powinny być tylko jedną z metod, którymi posługujemy się w myśleniu o przyszłości, nie zaś ostatecznym obrazem stanu rzeczy

Megatrendy według PTSP – wybierz pozycję z listy by przeczytać analizę

  1. wzrost populacji świata
  2. nasilające się migracje ludności
  3. starzenie się społeczeństw krajów rozwiniętych
  4. rosnąca polaryzacja społeczna
  5. rosnąca klasa średnia
  6. wzrost urbanizacji
  7. rosnący popyt na energię
  8. digitalizacja i automatyzacja pracy
  9. zmiany klimatu
  10. zanieczyszczenie środowiska i utrata bioróżnorodności
  11. malejące bezpieczeństwo żywnościowe
  12. rosnące napięcia międzynarodowe
  13. kryzys demokracji i nowe modele rządzenia

Inne możliwe megatrendy

W zależności od perspektywy i zainteresowania interesariuszy, listy megatrendów mogą przybierać różny kształt. Czym innym interesują się podmioty biznesowe, czym innym organizacje pozarządowe, a czym innym partie polityczne i rządy poszczególnych państw. Choć megatrendy przedstawiają perspektywę globalną, a fakty oraz odzwierciedlające je dane pozostają niezmienne, w zależności od preferencji, możemy wybierać te trendy, które są zasadnicze dla naszego myślenia o przyszłości i na które powinniśmy zwracać szczególną uwagę.

W dalszej części przedstawiamy uzasadnienie akurat takiego wyboru megatrendów, który przedstawiamy i szeroko opisujemy w tym cyklu. Jako ilustrację, jak różnić mogą się poszczególne listy megatrendów, przedstawiamy przykładowe alternatywne zbiory:

Wg niemieckiej firmy foresightowej Z_Punkt są to:

  1. zmiany demograficzne
  2. nierówności społeczne
  3. zróżnicowanie stylów życia
  4. transformacja cyfrowa
  5. transformacja biotechnologiczna
  6. niestałości w gospodarce
  7. zmienności w ekosystemach biznesowych
  8. antropogeniczne straty w środowisku naturalnym
  9. zmieniające się środowisko pracy
  10. nowy (nie)ład polityczny
  11. globalne zmiany równowagi międzynarodowej
  12. urbanizacja

5 najważniejszych megatrendów wg brytyjskiego oddziału firmy PwC – ze względu na implikacje dla globalnego bezpieczeństwa (2016):

  1. zmiana sił w globalnej gospodarce
  2. zmiany demograficzne
  3. przyspieszająca urbanizacja
  4. rozwój technologiczny
  5. zmiany klimatu i ograniczone zasoby naturalne

Dlaczego lista PTSP nie jest jedyną możliwą i wyczerpującą listą?

Wobec szerokiej debaty w literaturze foresightowej odnośnie listy wiodących megatrendów oraz różnych perspektyw poszczególnych interesariuszy, w Polskim Towarzystwie Studiów nad Przyszłością wyłoniliśmy zestaw trendów istotnych z perspektywy polskich decydentów – kształtujących życie społeczne oraz politykę.

Lista megatrendów, będąca podstawą publikacji z cyklu „Megatrendy 2050” ukazujących się na stronie Polskiego Towarzystwa Studiów nad Przyszłością w latach 2020–2021, stworzona została w 2019 roku na potrzeby raportu „Scenariusze rozwojowe Polski w perspektywie roku 2050” na zlecenie Departamentu Strategii Rozwoju Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju.

Megatrendy, mimo iż za punkt wyjścia przyjmują perspektywę globalną, decydować będą nie tylko o przyszłości świata, lecz także – bezpośrednio i pośrednio – przesądzą o przyszłości Polski. Poszczególne trendy rodzą odmienne skutki i wymagają osobnych działań zaradczych – tak w wymiarze globalnym, jak i lokalnym. Ich trajektorie nie są przesądzone – w przyszłości czekają one na odpowiedzi, czyli konkretne decyzje, determinujące, do których zjawisk chcemy się skutecznie zaadaptować, a których spróbować uniknąć.

Tymczasem zrozumienie i uwaga poświęcane megatrendom w Polsce nie są adekwatne do realnej roli tych zjawisk. Cytując analityków WISE Europa (Bukowski, Śniegowski 2017):

Polska polityka publiczna – w przeciwieństwie do najlepiej rozwiniętych państw europejskich i azjatyckich – cechuje się słabościami w każdej z tych sfer: od wybiórczego i uproszczonego zdiagnozowania megatrendów, poprzez unikanie trudnych decyzji strategicznych, aż do braku konsekwencji we wdrażaniu adekwatnej odpowiedzi na każdy z nich. Głównym powodem tego stanu rzeczy są deficyty w obszarze bazy naukowej, administracyjnej i politycznej, która nie predysponuje Polski (a w mniejszym stopniu także pozostałych państw regionu) zarówno do relatywnie wczesnej identyfikacji rodzących się wyzwań, jak i sformułowania strategicznej odpowiedzi na nie oraz przełożenia jej na praktykę działania podmiotów publicznych i prywatnych poprzez adekwatne ramy regulacyjno-instytucjonalne.

Dlatego w naszym cyklu nie tylko przedstawiamy dane, opisy oraz interpretacje, lecz także pytamy naszych ekspertów o możliwe zmiany oraz czynniki, które mogą wpłynąć na dalszy rozwój megatrendów – ich wzmocnienie, utrzymanie bądź osłabienie. Wyznaczamy tym samym pola, w których nasze wspólne decyzje mogą wpłynąć na przyszłość.