Paralele i Kontrasty Studiów nad Przyszłością na Linii Wschód-Zachód (1945–1991)

W okresie powojennym, świat podzielony żelazną kurtyną przeżywał nie tylko polityczne i ideologiczne przeciwieństwa, ale także znacząco różne podejścia do antycypowania i kształtowania przyszłości. Studia nad przyszłością, choć niewyraźne w swej definicji i metodologii, ewoluowały zarówno w bloku zachodnim, jak i komunistycznym, ale odmiennie kształtując swoje cele, narzędzia i implikacje.

Narodziny Futurologii na Zachodzie

Na Zachodzie, okres powojenny był czasem narodzin i ewolucji futurologii jako dyscypliny interdyscyplinarnej, która poszukiwała naukowych i systematycznych metod przewidywania przyszłości. W kontekście zimnowojennych napięć, futurologowie tacy jak Herman Kahn w USA, założyciel Hudson Institute, wykorzystywali scenariusze przyszłości w celu antycypacji możliwych przebiegów konfliktów, w tym wojny nuklearnej. Z drugiej strony, społeczno-ekonomiczne prognozy, jak te opracowane przez RAND Corporation, kładły podwaliny pod długoterminowe planowanie w obszarach polityki publicznej, edukacji czy technologii. W tym okresie, Klub Rzymski zainicjował raport “Granice wzrostu”, co przyczyniło się do wzrostu globalnej świadomości ekologicznej i rozwoju badań nad zrównoważonym rozwojem.

Studia nad przyszłością w Stanach Zjednoczonych, szczególnie w okresie zimnej wojny, były głęboko powiązane z kwestiami politycznymi i militarnymi. Herman Kahn, futurolog i teoretyk wojny nuklearnej, był znany z prowokacyjnych analiz dotyczących konfliktów nuklearnych i wojny w Wietnamie. Jego podejście, które można by określić jako “wyobrażenia o niewyobrażalnym”, polegało na racjonalnej analizie potencjalnych scenariuszy wykorzystania broni jądrowej oraz konsekwencji takiego działania. Kahn, pracując dla RAND Corporation a później w założonym przez siebie Hudson Institute, stworzył modele wojen nuklearnych i ich potencjalnych skutków, które były jednocześnie fascynujące i przerażające dla ówczesnej opinii publicznej.

Futurologia w Polityce USA

Z drugiej strony, Henry Kissinger, będący zarówno uczonym, jak i praktykiem polityki, jako doradca ds. bezpieczeństwa narodowego i później sekretarz stanu, wykorzystywał elementy futurologii w kształtowaniu polityki zagranicznej USA, w tym w kontekście wojny w Wietnamie i relacji z Chinami. Jego realistyczne podejście do polityki międzynarodowej, choć różniło się od futurystycznych wizji Kahn’a, także włączało elementy przewidywania i planowania strategicznego w oparciu o różne scenariusze przyszłości.

Ewolucja Futurologii

W tym czasie, w Stanach Zjednoczonych narastała także kontrkultura, która kwestionowała dominujące narracje polityczne i społeczne, w tym te prezentowane przez „jajogłowych” analityków takich jak Kahn. Ten ruch społeczny, który objął swoim zasięgiem szerokie spektrum idei od pacyfizmu po ekologię, stworzył podstawy dla alternatywnych studiów nad przyszłością, które zaczęły wyłaniać się jako krytyka oficjalnej polityki. Kontrkultura przyczyniła się do rozwoju nowego dyskursu wokół futurologii, która zamiast służyć status quo, zaczęła kłaść większy nacisk na kreatywne i często radykalne wizje przyszłości.

Jim Dator, który przez wiele lat był profesorem oraz dyrektorem programu Futures Studies na University of Hawaii at Manoa był jednym z animatorów zwrotu krytycznego w studiach nad przyszłością. Dator, dziś emeryt, jest znany z promowania idei, że przyszłość nie jest czymś, co po prostu się wydarzy, ale czymś, co można kształtować poprzez świadome działania w teraźniejszości. Jego praca koncentruje się na alternatywnych przyszłościach, w tym na czterech typowych scenariuszach przyszłości: wzrostu, upadku, dyscypliny oraz transformacji.

Dator kierował także Hawaii Research Center for Futures Studies i był doradcą rządów, organizacji oraz przedsiębiorstw na całym świecie w kwestiach związanych z przyszłością. Jego podejście często uwzględnia szerokie spektrum możliwych przyszłości, zachęcając do myślenia w kategoriach alternatywnych, różnych, często sprzecznych ze sobą, wizji i trajektorii rozwoju.

W tym kontekście, futurologia przekształcała się z narzędzia utrzymującego i usprawiedliwiającego zimnowojenną politykę w kierunku bardziej pluralistycznego i demokratycznego pola badawczego. Analitycy tak jak Kahn, którzy wcześniej służyli głównie za doradców politycznych i wojskowych, zaczęli być postrzegani w niektórych kręgach jako przedstawiciele zimnowojennego militaryzmu. W miarę jak coraz więcej futurologów zwracało się ku społecznym i ekologicznym aspektom rozwoju, narastała refleksja nad tym, jak wiedza o przyszłości może przyczynić się do budowania bardziej pokojowego i zrównoważonego świata.

Futurologia w Bloku Wschodnim

W kontraście, w bloku wschodnim, studia nad przyszłością były ściśle powiązane z ideologią marksistowsko-leninowską, co nadawało im znacznie bardziej normatywny charakter. Przyszłość była percepcyjnie z góry określona przez nieuchronność komunizmu, co w pewien sposób ograniczało spektrum dyskutowanych scenariuszy. W Związku Radzieckim, choć pojawiały się instytuty zajmujące się prognozowaniem rozwoju naukowo-technicznego, takie jak Instytut Naukowy „Era”, to ich działalność była mocno osadzona w aktualnej doktrynie politycznej i rzadko kiedy wychodziła poza ramy z góry założonego kursu. Niemniej jednak, w ramach bloku radzieckiego, przede wszystkim w Polsce i w Czechosłowacji, zaczęto kłaść nacisk na cybernetykę i kompleksowe zarządzanie społeczeństwem w kontekście planowania gospodarczego.

Cybernetyka znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach, takich jak automatyka, inżynieria elektryczna, informatyka, robotyka, sztuczna inteligencja, biologia, psychologia, filozofia oraz nauki społeczne. Podstawowym pojęciem w cybernetyce jest sprzężenie zwrotne, czyli proces, w którym system monitoruje efekty swoich działań i na ich podstawie modyfikuje swoje przyszłe działania w celu osiągnięcia określonego celu. Na przykład, w informatyce pomogła rozwinąć algorytmy sterowania i sztuczną inteligencję, podczas gdy w biologii przyczyniła się do lepszego zrozumienia procesów życiowych oraz do rozwoju biotechnologii. Cybernetyka interesuje się też sposobami, w jakie systemy utrzymują równowagę i stabilność pomimo zmieniających się warunków zewnętrznych. Koncepcja ta była szczególnie ważna w biologii i medycynie.

W okresie powojennym, szczególnie w krajach bloku wschodniego, cybernetyka była postrzegana jako narzędzie umożliwiające lepsze zarządzanie i planowanie gospodarcze w oparciu o naukowe metody. Została również przyjęta z entuzjazmem jako potencjalny sposób na zwiększenie efektywności produkcji i gospodarki centralnie planowanej.

Pomiędzy tymi dwoma biegunami, studia nad przyszłością były również narzędziem dyplomacji i międzynarodowej współpracy. Na Zachodzie, zaangażowanie w dialog i wymianę myśli futurystycznej przyczyniło się do rozwoju relacji transatlantyckich, które w pewnym stopniu łagodziły napięcia zimnowojenne. W kontraście, blok wschodni starał się eksportować swoją wizję przyszłości do krajów Trzeciego Świata, wykorzystując studia nad przyszłością jako narzędzie ideologiczne i polityczne w ramach swojej zewnętrznej polityki.

Studia nad przyszłością w krajach trzeciego świata w okresie zimnej wojny były zróżnicowane i często zależne od lokalnych kontekstów politycznych, ekonomicznych i kulturowych, jak również od wpływów zewnętrznych, szczególnie od polityki zagranicznej państw bloku wschodniego i zachodniego.

Studia nad Przyszłością w Trzecim Świecie

Wiele krajów trzeciego świata po II wojnie światowej znajdowało się w procesie dekolonizacji i budowy nowej tożsamości narodowej. W tym okresie formowania nowoczesnych państw, kwestie rozwoju gospodarczego, społecznego i politycznego stały się centralne. Wizje przyszłości w tych regionach często koncentrowały się na rozwoju i modernizacji, z nadzieją na przezwyciężenie ubóstwa, analfabetyzmu i zależności gospodarczej od dawnych metropolii kolonialnych.

W krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej powstawały ruchy intelektualne i akademickie skupione na przewidywaniu przyszłości i planowaniu rozwoju. Na przykład, w Indiach, pod wpływem myślicieli takich jak Mahatma Gandhi czy Jawaharlal Nehru, kształtowano wizję przyszłego państwa opartego na samowystarczalności gospodarczej (swadeshi) i nowoczesności. Nehru, będący pierwszym premierem niepodległych Indii, promował ideę „naukowego humanizmu” jako podstawy do budowania nowoczesnego społeczeństwa. Jego podejście do prognozowania i planowania było silnie inspirowane ideami socjalistycznymi i modelami radzieckimi, które akcentowały centralnie sterowane i długoterminowe planowanie gospodarcze.

Nehru promował ideę pięcioletnich planów, które miały przekształcić indyjską gospodarkę z rolniczej w nowoczesną, przemysłową potęgę. Planowanie i prognozowanie w jego koncepcji miały być oparte na naukowych metodach i racjonalnych założeniach, zgodnie z wizją naukowo-technologicznego postępu, który Nehru uważał za klucz do modernizacji Indii. W jego poglądach na prognozowanie przeplatały się również koncepcje samowystarczalności i niezależności gospodarczej. Nehru uważał, że Indie powinny dążyć do samowystarczalności w kluczowych sektorach, takich jak rolnictwo i przemysł ciężki, aby uniezależnić się od wpływów zewnętrznych i umocnić swoją suwerenność.

W Ameryce Łacińskiej, teorie zależności i rozwój teorii systemu-świata Immanuela Wallersteina miały wpływ na studia nad przyszłością, które koncentrowały się na strukturalnych problemach ekonomicznych i społecznych, jak również na szukaniu dróg do wyłamania się z „peryferii” światowego systemu gospodarczego. Wymagało to pilnej analizy możliwych wyłomów w dominującym systemie kapitalistycznym. Wallerstein opierał podejście do prognozowania przyszłości na głębokim zrozumieniu historycznych cykli i struktur, które według niego kształtują dynamikę światowego systemu. Argumentował, że system światowy przechodzi przez długie okresy stabilności, znane jako „cykle Kondratiewa”, po których następują fazy „kryzysu systemowego”, w których struktura gospodarcza i społeczna jest poddawana próbie i może ulec zmianie. Prognozowanie w jego koncepcji nie polega na przewidywaniu konkretnych wydarzeń, ale raczej na identyfikacji potencjalnych scenariuszy rozwoju systemu, opartych na zrozumieniu jego dotychczasowej dynamiki i struktur. Wallerstein podkreślał, że system światowy znajduje się w ciągłej transformacji. W Ameryce Łacińskiej, gdzie teorie zależności i poszukiwanie alternatywnych ścieżek rozwoju gospodarczego miały już silną tradycję, prace Wallersteina często były odbierane jako potwierdzenie i uzupełnienie lokalnych teorii i praktyk. Jego analizy pomogły w zrozumieniu, jak historyczne i strukturalne czynniki wpływają na ograniczenia i możliwości rozwoju tych krajów.

W latach 60. i 70. rozwinięto w krajach latynoamerykańskich również teorię „rozwoju zależnego”, która krytykowała tradycyjne podejścia do rozwoju i postuluje bardziej holistyczne i sprawiedliwe podejście. Głównym założeniem tej teorii jest, że rozwój ekonomiczny i społeczny krajów tzw. „peryferii” globalnego systemu kapitalistycznego jest w sposób istotny ograniczony i ukształtowany przez ich zależność od „centrów” kapitalistycznych, czyli industrializowanych krajów Zachodu. W procesie tym uczestniczą m.in. elity państw peryferyjnych, co utrudnia wyłamanie się spod dominacji bogatszych krajów.

Z kolei w krajach Bliskiego Wschodu, bogactwo surowców naturalnych, szczególnie ropy naftowej, skłoniło do rozwoju wizji przyszłości opartych na „rentier states” – państwach czerpiących znaczne dochody z zasobów naturalnych, co miało wpływ na ich politykę i wizje przyszłości. Na prognozy tego regionu miał wpływ również fakt, że jego liderzy tacy jak Szejk Zajed ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich byli zwolennikami stabilności i kontynuacji dynastycznych rządów, które według nich były kluczem do długotrwałego pokoju i postępu.

Nie można jednak ignorować faktu, że wiele z tych krajów było poligonem wpływów zewnętrznych, szczególnie w kontekście polityki prowadzonej przez Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, które dążyły do rozszerzenia swoich sfer wpływów. W konsekwencji, studia nad przyszłością w krajach trzeciego świata były niejednokrotnie instrumentem politycznym, wykorzystywanym zarówno do wewnętrznej mobilizacji, jak i w ramach zewnętrznych relacji dyplomatycznych.

Choć studia nad przyszłością w krajach trzeciego świata mogły nie być tak rozwinięte jak w bloku zachodnim czy komunistycznym, odgrywały one istotną rolę w procesie transformacji i poszukiwaniu niezależnej ścieżki rozwoju. Wizje przyszłości w tych regionach często oscylowały między pragnieniem modernizacji a poszukiwaniem autentycznej tożsamości.

Francuski Wkład w Futurologię

We Francji, kraju o bogatej tradycji intelektualnej i filozoficznej, studia nad przyszłością przyjęły własny, wyjątkowy charakter. Bertrand de Jouvenel, jedna z najbardziej wpływowych postaci w dziedzinie futurologii we Francji, znacząco przyczynił się do rozwoju tej dyscypliny. Jego fundamentalna praca L’Art de la conjecture z 1964 roku, uznawana za klasykę w dziedzinie prognozowania i analizy przyszłości, wskazuje na głębokie zrozumienie dynamik władzy i ich wpływu na kształtowanie przyszłości społeczeństw. Jouvenel, jako zwolennik bardziej humanistycznego i etycznego podejścia do futurologii, podkreślał znaczenie wyobraźni i odpowiedzialności w przewidywaniu przyszłości. Jego prace wywierały wpływ nie tylko w Europie, ale i na całym świecie, kładąc podwaliny pod bardziej refleksyjne i krytyczne podejście do studiów nad przyszłością.

W kontrze do tendencji w bloku wschodnim, gdzie futurologia miała za zadanie potwierdzać nieuniknioność pewnych scenariuszy politycznych, we Francji studia nad przyszłością charakteryzowały się otwartością i pluralizmem metodologicznym. Francuscy myśliciele, tacy jak Gaston Berger, założyciel i dyrektor Centre d’Études Prospectives, podkreślali potrzebę holistycznego podejścia, które uwzględnia nie tylko ekonomiczne i technologiczne aspekty rozwoju, lecz także psychologiczne, kulturowe i filozoficzne. Francuska szkoła prognostyczna często koncentrowała się na długofalowych perspektywach, eksplorując nie tylko możliwe, ale i pożądane przyszłości, z silnym naciskiem na wartości społeczne i etyczne. W efekcie, w kontekście studiów nad przyszłością, Francja wyłoniła się jako miejsce wyjątkowej kombinacji naukowej rygorystyczności i humanistycznej refleksji, które razem definiowały unikalny europejski głos w globalnej dyskusji o jutrze.

Dialog Międzykulturowy

Mimo głębokich różnic ideologicznych i politycznych istniały próby „budowania mostów” i dialogu między futurologią zachodnią a komunistyczną. Jednym z forów, które starały się wspierać międzynarodowy dialog była Światowa Federacja Studiów nad Przyszłością (World Futures Studies Federation – WFSF), założona w 1973 roku. Warto nadmienić, że Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością jest obecnie członkiem WFSF. 

WFSF powstała jako globalna sieć myślicieli i praktyków, dążyła do promowania międzynarodowej wymiany wiedzy i pomysłów dotyczących przyszłości. Wśród jej założycieli znaleźli się przedstawiciele bloku wschodniego, m.in. socjolog Igor Bestużew-Łada z ZSRR oraz profesor pedagogiki Bogdan Suchodolski z Polski. Organizacja ta, zrzeszając członków z różnych systemów politycznych, stwarzała platformę, na której można było prezentować i dyskutować różnorodne perspektywy futurologiczne.

Podczas zimnej wojny odbywały się międzynarodowe konferencje i warsztaty, które były próbą otwarcia dialogu i zrozumienia podejść do futurologii po obu stronach Żelaznej Kurtyny. Pomimo bariery politycznej, naukowcy i futurologowie z krajów komunistycznych i zachodnich czasami uczestniczyli w tych samych sympozjach, publikowali w tych samych periodykach i wzajemnie cytowali swoje prace, co pokazuje, że na poziomie akademickim zaistniała pewna wymiana myśli.

Ponadto, w krajach bloku wschodniego, takich jak Polska czy Węgry, istniały instytuty zajmujące się przyszłością, które choć były pod wpływem doktryny komunistycznej, starały się także czerpać z zachodnich koncepcji i metodologii futurologicznych. W PRL tę rolę pełnił Komitet Prognoz Polskiej Akademii Nauk. Fora te stwarzały możliwość połączenia intelektualnej ciekawości i pragmatyzmu, który przekraczał granice polityczne.

Mimo tych wysiłków, trudno jednak mówić o pełnym i otwartym dialogu. Wiele z tych interakcji było ograniczonych przez wymogi polityczne i często przez konieczność stosowania dyplomatycznego języka, aby uniknąć konfliktów ideologicznych.  W okresie Zimnej Wojny, zarówno Stany Zjednoczone, jak i Związek Radziecki angażowały się w skomplikowane gry wywiadowcze, które obejmowały również sferę intelektualną i kulturalną. Służby specjalne obu supermocarstw często finansowały konferencje i spotkania intelektualistów, mając na celu promowanie własnej agendy ideologicznej oraz zbieranie informacji. W USA działania takie często były koordynowane przez CIA, które pod przykrywką różnorodnych fundacji i organizacji, takich jak Kongres Wolności Kultury, wspierało antykomunistycznych pisarzy, artystów i uczonych. Z kolei ZSRR, poprzez Komitet ds. Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) oraz inne organy, starał się rozprzestrzeniać komunistyczną ideologię, wspierając sympatyzujące z komunizmem ruchy i konferencje, jak na przykład Ruch Obrońców Pokoju, które mogły służyć jako platforma do rozprzestrzeniania radzieckich koncepcji politycznych i kulturalnych. Obie strony wykorzystywały te wydarzenia jako narzędzia „miękkiej siły” w walce o wpływy intelektualne i ideologiczne na całym świecie.

Z tego powodu, chociaż istniały próby dialogu nt. pożądanych przyszłości, często były one skomplikowane i pełne niedomówień. Z czasem, szczególnie w latach 80., kiedy blok wschodni zaczął się otwierać na zmiany, takie próby dialogu stały się łatwiejsze i bardziej produktywne.

Wpływ Upadku Związku Radzieckiego na Studia nad Przyszłością

Zmierzając ku końcowi ery podziałów, studia nad przyszłością na obu tych obszarach zaczęły przenikać się i ewoluować w odpowiedzi na globalizujący się świat. Upadek Związku Radzieckiego w 1991 roku otworzył nowe możliwości dla wymiany myśli i wspólnych badań, jednocześnie kończąc epokę, w której studia nad przyszłością były w znacznym stopniu narzędziem w służbie ideologii. Przyszłość, która niegdyś była przedmiotem rywalizacji ideologicznej, stała się terenem współpracy naukowej, choć nie pozbawioną wyzwań i nowych podziałów.

Literatura science fiction a futurologia zimnowojenna

Literatura science fiction, zarówno na Zachodzie jak i w bloku komunistycznym, często służyła jako wyraziste lustro odzwierciedlające nadzieje, obawy oraz ideologiczne zmagania swoich czasów. Twórczość science fiction, pomimo że zakorzeniona w fantazji i spekulacji, zaskakująco często dotykała realnych kwestii społecznych, politycznych i naukowych, które były przedmiotem zainteresowania studiów nad przyszłością.

Na Zachodzie literatura science fiction odzwierciedlała fascynacje technologią i jej potencjalnym wpływem na społeczeństwo, często z optymistyczną wiarą w postęp i ludzki geniusz. Pisarze tacy jak Arthur C. Clarke, Isaac Asimov czy Robert A. Heinlein, prezentowali wizje przyszłości, w których nauka i technologia rozwiązywały problemy ludzkości, umożliwiały eksplorację kosmosu i przyczyniały się do rozwoju cywilizacji. Jednakże w miarę narastania obaw związanych z zimną wojną i zagrożeniem nuklearnym, literatura science fiction zaczęła również prezentować bardziej dystopijne wizje przyszłości, kwestionując skutki niekontrolowanego rozwoju technologicznego i politycznego.

Fantastyka naukowa w bloku socjalistycznym

W bloku komunistycznym literatura science fiction często służyła jako narzędzie do dyskretnego komentowania rzeczywistości politycznej i społecznej. Pisarze tacy jak bracia Strugaccy w ZSRR czy Stanisław Lem w Polsce tworzyli dzieła, które, choć pozornie odległe od cenzurowanej rzeczywistości, pośrednio poruszały tematy ważne dla społeczeństw komunistycznych, takie jak autorytaryzm, kolektywizm, czy rolę jednostki w państwie. Te utwory często posiadały podteksty krytyczne, a ich futurystyczne światy były metaforami realnych problemów socjalistycznych państw.

Relacja między literaturą science fiction a studiami nad przyszłością była zatem zarówno na Zachodzie, jak i w bloku wschodnim, złożona i wielowymiarowa. W obu obszarach kulturowych science fiction stanowiło formę artystycznego dochodzenia do przyszłości, która uzupełniała bardziej formalne akademickie studia nad przyszłością. Obie formy wyrażały lęki i nadzieje swojej epoki, przewidywały potencjalne scenariusze rozwoju ludzkości, ale też pełniły rolę społeczno-politycznego komentarza, który mógł wyrażać zarówno aprobatę, jak i krytykę obowiązującego status quo.

Science fiction mogło również służyć jako bezpieczna przestrzeń dla eksperymentów myślowych, które w innych, bardziej oficjalnych formach ekspresji byłyby niemożliwe do zaakceptowania przez cenzurę. W ten sposób, zarówno w Zachodnich demokracjach, jak i w komunistycznym bloku, literatura science fiction była cennym uzupełnieniem studiów nad przyszłością, tworząc alternatywne, często bardziej dostępne dla szerszej publiczności, ścieżki eksploracji przyszłych światów i ich możliwości.

W retrospektywnym rozważaniu tych dekad, jasne jest, że studia nad przyszłością pełniły rolę lustra odbijającego zarówno nadzieje, jak i obawy każdego systemu politycznego. Ostatecznie, choć w różny sposób, obie strony dążyły do zrozumienia i kształtowania jutra, które dziś jest naszym dziedzictwem.