Johan Galtung: pacyfista i futurolog

Norweski intelektualista Johan Vincent Galtung (24 października 1930 – 17 lutego 2024) był pionierem socjologii pokoju w ramach stosunków międzynarodowych i niestrudzonym orędownikiem, który odmienił studia nad konfliktami i działania na rzecz pokoju. Jego wizjonerski umysł lansował porozumienie i współpracę zamiast przemocy; jego idee i metody odbijają się echem w sferach akademickich, politycznych i w świecie oddolnego aktywizmu pacyfistycznego.

Doświadczenia formacyjne

Zainteresowania Galtunga, urodzonego w Oslo, obejmowały zarówno matematykę, jak i medycynę. Kształtujące momenty w jego życiorysie intelektualnym miały miejsce podczas nazistowskiej okupacji Norwegii,  kiedy obserwował przemoc i ograniczenie wolności społeczeństwa oraz po wojnie, kiedy jako młody człowiek odmawiający służby wojskowej (obdżektor) został skazany na 24 miesiące aresztu. To doświadczenie, w połączeniu z inspiracją tzw. biernym oporem, który praktykował m.in. Mahatma Gandhi, głęboko ukształtowało jego myślenie i podsyciło zaangażowanie w demontaż struktur przemocy i propagowanie ogromnej siły pokojowego działania. W areszcie napisał pierwszą książkę, poświęconą właśnie Gandhiemu.

Powszechnie chwalony jako pionier studiów nad pokojem i konfliktami, Galtung miał też osiągnięcia instytucjonalne. W 1959 r. jego ambicje spełniły się poprzez stworzenie przełomowego Instytutu Badań nad Pokojem w Oslo (PRIO). Jako jego pierwszy dyrektor do 1970 r., narzucił nieubłagane tempo pracy, a następnie jeszcze bardziej wzmocnił tę dziedzinę, zakładając w 1964 r. ceniony Journal of Peace Research. Przełomowym wydarzeniem było przyznanie Galtungowi pierwszej na świecie profesury w dziedzinie studiów nad pokojem i konfliktami w 1969 r. na Uniwersytecie w Oslo, co na stałe stworzyło przestrzeń akademicką dla nowej, ważnej nauki.

Galtung rozszerzył horyzonty koncepcyjne dyscypliny studiów nad pokojem dzięki wprowadzeniu nowych pojęć, takich jak pokój pozytywny, przemoc strukturalna i przemoc kulturowa. Teoretyczny wkład Galtunga był równie znaczący, jak jego praktyczne wysiłki. Zasłynął z opracowania „trójstronnej koncepcji” pokoju, która rozróżniała przemoc bezpośrednią, strukturalną i kulturową. Te przełomowe ramy oferowały zniuansowane zrozumienie wieloaspektowej natury konfliktu i ścieżek prowadzących do trwałego pokoju. Następnie rozwinął te idee w swojej przełomowej teorii konfliktu, w ramach której opisał podstawowe przyczyny konfliktu i nakreślił strategie jego rozwiązania. Jego liczne publikacje, obejmujące wiele książek i artykułów, nadal służą jako cenne źródło wiedzy dla naukowców, aktywistów i decydentów. Odrzucając postrzeganie pokoju jako jedynie zaprzestania konfliktu zbrojnego, Galtung, rozwijając wcześniejszy dorobek XIX i XX-wieczny, lansował pozytywny pokój, który obejmował pojęcia sprawiedliwości, sprawiedliwych struktur społecznych i głęboko zakorzenionego społecznego szacunku dla ludzkiej godności. Te przełomowe idee nadal odgrywają kluczową rolę w analizie konfliktów i drodze do trwałego pokoju.

Futurolog pokoju

Johan Galtung był nie tylko pionierem studiów nad pokojem, ale także wizjonerskim futurologiem. Był głęboko zaniepokojony o przyszłość ludzkości, ale nie chciał być w refleksji o niej skrępowany parametrami teraźniejszości. Był orędownikiem transdyscyplinarnych metod badań w naukach społecznych, wierząc, że prognozowanie i kształtowanie przyszłości wymaga holistycznej analizy. Galtung dostrzegał wzajemne powiązania globalnych systemów i rozumiał, że trendy środowiskowe, gospodarcze i technologiczne mogą zaostrzyć istniejące konflikty lub położyć podwaliny pod nowe. W tym celu badał aktywnie nowe nurty w stosunkach międzynarodowych, takie jak studia nad bezpieczeństwem klimatycznym i podkreślał rolę harmonii ekologicznej jako filaru trwałego pokoju.

Futuryzm Galtunga kładł nacisk na aktywną interwencję na rzecz pokoju z wykorzystaniem systemów wczesnego ostrzegania i dyplomacji prewencyjnej. Zaproponował innowacyjne struktury radzenia sobie z długoterminowymi globalnymi wyzwaniami, opowiadając się za większą integracją i równością w procesach decyzyjnych. Jako zagorzały krytyk tradycyjnych odgórnych paradygmatów władzy, Galtung wyobrażał sobie przyszłość, w której zdecentralizowane systemy zarządzania wzmocnią pozycję lokalnych społeczności i będą promować współpracę ponad podziałami społecznymi. Galtung był aktywnym członkiem społeczności studiów nad przyszłością, współzałożycielem World Futures Studies Federation.

Niestrudzony aktywista

Intelektualna błyskotliwość Galtunga łączyła się z głębokim zaangażowaniem w działania terenowe. Niestrudzenie podróżował, przyczyniając się do rozwiązywania konfliktów i wspierania dialogu w najbardziej podzielonych i zniszczonych miejscach na świecie. W 1993 roku założył TRANSCEND: A Peace Development Environment Network, jeszcze bardziej umacniając swoją niezachwianą wiarę w zdolność społeczności do przekształcania swoich konfliktów i wyznaczania własnego pokojowego losu. Jako płodny autor, wykładowca i mentor, Galtung wywarł wpływ na rzeszę naukowców, aktywistów i decydentów, dając pokoleniom nowych liderów narzędzia i przekonanie do wprowadzania zmian.

W ostatnim okresie działalności, Galtung wzbudzał też niestety kontrowersje swoimi wypowiedziami o antysemickim zabarwieniu, które pomimo sprostowań, położyły się cieniem na jego imieniu. Dyskusja wokół tych wypowiedzi, m.in. w kontekście ataku terrorystycznego Andersa Breivika na wyspie Utoya w 2011 r. skłoniły do przywołania również innych ryzykownych lub niepokojących komentarzy Galtunga tudzież inspiracji teoriami spiskowymi. Galtung powielał w nich nieraz bezkrytycznie antyzachodnie lewicowe stereotypy oraz, dość dwuznacznie, powoływał się na „pokojowe” dążenia Kuby, ChRL i ZSRR. Również uwagi Galtunga nt. inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę w 2014 r. oraz dalszego przebiegu wojny cechuje wypaczony punkt widzenia na suwerenność i pseudopacyfistyczne propozycje federacji pomiędzy Rosją a Ukrainą, za które był następnie krytykowany.

Dziedzictwo Galtunga

Globalne znaczenie idei Galtunga znalazło odzwierciedlenie w przyznanych mu wyróżnieniach, których kulminacją była nagroda Right Livelihood Award z 1987 roku. Jednak jego prawdziwe dziedzictwo najlepiej odzwierciedla rzeczywiste zastosowanie jego przemyśleń. Organizacje pozarządowe, organy międzynarodowe i społeczności budujące pokój polegają na koncepcjach opracowanych przez Galtunga w zakresie analizy konfliktów, zapobiegania im, mediacji i pojednania.

Wraz z odejściem Johana Galtunga tracimy osobę, której życiowa misja ucieleśniała bezkompromisowe odrzucenie przemocy i silną wiarę w możliwość konstruktywnego rozwoju relacji międzyludzkich.

Źródło zdjęcia: International Students’ Committee, CC BY-SA 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, via Wikimedia Commons